حاکمیت اینترنت

اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی - 10 تا 12 دسامبر 2003

من این فرصت را داشتم تا در هر دو اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی در سال‌های 2003 و 2005 به عنوان عضو هیات علمی ایران حضور داشته باشم. بنابراین آنچه در این‌باره می‌گویم محصول تجربه بلافصل این رویدادها و حظور در هنگام وقوع آن‌هاست. اجازه بدهید برای از دست ندادن وقت فقط درباره مصوبات این نشست‌ها بگویم و از مسائل گوناگون دیگر بگذرم تا بشود بحث حاکمیت اینترنت را که بسیار گسترده است محور وار به سرانجامی برسانم.

•      اصول کلیدی اعلامیه اصول، ایجاد و ساخت جامعه اطلاعاتی: چالش جهانی در هزاره جدید

این عنوان اعلامیه پایانی اجلاس جهانی سران  درباره جامعه اطلاعاتی بود که از سه بخش و 67 ماده تشکیل می‌شد:

بخش اول: نظر مشترک ما درباره جامعه اطلاعاتی (مواد 1 تا 18)

در این بخش جامعه اطلاعاتی چنین تعریف شد:

ما نمایندگان مردم جهان، گرد آمده در ژنو از 10 تا 12 دسامبر 2003 برای برگزاری دور اول نشست جهانی جامعه‌ اطلاعاتی، میل و تعهد مشترک خود به ایجاد جامعه اطلاعاتی مردم‌محور، همه‌شمول، و توسعه‌مدار را اعلام می‌داریم؛ جامعه‌ای که در آن همگان بتوانند اطلاعات و دانش را خلق کنند، به آن دسترسی داشته باشند، آن را بکار گیرند و به اشتراک بگذارند، تا افراد، اجتماعات و مردمان قادر شوند بر پایه اهداف و اصول منشور ملل متحد و احترام کامل و پاس‌داشت بیانیه جهانی حقوق بشر، در ارتقاء توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی خویش، به‌طور کامل استعدادهای خود را محقق سازند.

بخش دوم : جامعه اطلاعاتی برای همه: اصول کلیدی (مواد 19 تا  64)

بخش سوم : بسوی جامعه اطلاعاتی برای همه  بر اساس به اشتراک گذاری دانش (مواد 65 تا 67)

طرح اقدام:

اصول کلیدی اعلامیه اصول، ایجاد و ساخت جامعه اطلاعاتی: چالش جهانی در هزاره جدید در واقع بینش اجلاس سران جهان درباره جامعه اطلاعاتی بود و این در حالی است که طرح اقدام 29 ماده‌ای را می‌توان مکانیزم رسیدن به آن بینش تعریف کرد - 29 ماده که 11 action lines  هم داشت.

 

ریشه بحث حاکمیت اینترنت

اما ریشه ماجرای بحث حاکمیت اینترنت اساسا به وجود سازمانی به نام آیکان  (ICANN) بر می‌گردد:

Internet Corporation For Assigned Names and Numbers

آیکان؛ مؤسسه اینترنتی برای اعداد و نام‌های اختصاص یافته؛ یک سازمان بین‌المللی غیرانتفاعی است که در سال 1998به وجود آمده است. آیکان مسئول پروتکل‌های اینترنتی، تخصیص آدرس، تعیین پروتکل، مدیریت سیستم دامنه‌های کشوری و عمومی و مدیریت سیستم سرورهای ریشه (Root Server) است. (سیزده سرور اصلی جهان که اسامی را به آی‌پی ترجمه می‌کنند که  به آن‌ها ریزالو می‌گوئیم) این خدمات قبلا بر اساس قراداد فیمابین دولت آمریکا و نهاد اینترنتی برای اعداد تخصیص یافته (Internet Assigned Numbers Authority IANA:) و سایر سازمان‌ها انجام می‌شد که در نوامبر 1998 بر مبنای تفاهم نامه‌ای که با وزارت بازرگانی آمریکا منعقد شد آیکان به عنوان یک شرکت خصوصی غیرانتفاعی در ایالت کالیفرنیای آمریکا به ثبت رسید. پس به این ترتیب  آیکان یک شرکت کالیفرنیایی خصوصی است که در سال 1998 به وجود آمده و به تدریج به حاکم بلامنازع مقولات فنی اینترنت تبدیل شده است و طبعا آمریکا حامی آیکان  این واحد شبه خود مختار حکومت خود است.

اداره چند جانبه اینترنت

بنابراین در ژنو بود که برای نخستین بار و به طور رسمی قدرت فنی بلامنازع  آیکان  در امور اینترنت با  تصویب پیشنهاد  اداره چند جانبه اینترنت در بیانیه اصول (بیانیه 67 ماده‌ای اصول) به چالش کشیده شد و این ضربه‌ای به دیپلماسی ارتباطی یکجانبه گرای آمریکا بود.

یکی از مهمترین مسایل اصلی مورد بحث در اجلاس بحث حاکمیت اینترنت (internet governance) چگونگی اداره اینترنت بود. امریکا و اروپا از یک سو و کشورهایی چون چین و برزیل وسازمان‌های جامعه مدنی درطرف مقابل و در کل  آیکان  و ITU  در اجلاس  تا حدودی رویاروی یکدیگر قرار گرفتند و فضای غالب خواهان غلبه ITU بود. اختلاف ITU  و آیکان اگر چه پدیده جدیدی نبود اما در این اجلاس مخالفت آمریکا با حاکمیت ITU بر اینترنت آشکارا اعلام شد.

گروه کاری حاکمیت اینترنت (Working Group on Internet Governance - WGIG)

اما به هر حال در پایان اجلاس مقرر شد تا یک گروه کاری در یک فرایند باز و فراگیر، مکانیزم مشارکت فعال و همه جانبه دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی را از سوی کشورهای توسعه یافته و رو به توسعه به پیشنهاد اعلامیه اجلاس زیر نظر کوفی عنان تشکیل دهد و تا سال 2005 (اجلاس تونس) یک تعریف کاری از حاکمیت اینترنت ارائه کند. این گروه کاری و باز در واقع آمیزه‌ای از نمایندگان دولت‌ها، بخش خصوصی و سازمان های غیر دولتی خواهد بود. موضع آمریکا در این میان حمایت از بخش خصوصی بود. موضع ایران در اجلاس ، حمایت از دیدگاه مبتنی بر اداره جمعی و مشارکتی اینترنت بود. البته آمریکایی‌ها و بخش خصوصی در زمینه نحوه مدیریت اینترنت به صراحت گفته بودند از شکل گیری گروهی تحت نظر سازمان ملل برای کنترل و مدیریت اینترنت جلوگیری خواهند کرد. این مخالفت تا حدی بود که دیوید گراس، هماهنگ کننده سیاست های اطلاعاتی و ارتباطی امریکا گفت واشنگتن از پیشنهاد اداره اینترنت  توسط ITU حمایت نخواهد کرد. گراس گفت اطمینان دارد دیدگاه‌های امریکا در اجلاس شنیده خواهد شد و حتی اگر امریکا مجبور شود دیدگاه‌های خود را در اعلامیه‌ای جداگانه ابراز خواهد کرد.

در هر صورت حتی همین  تصویب پیشنهاد  تشکیل یک گروه کاری برای ارائه یک تعریف کاری از حاکمیت اینترنت یک ضربه به دیپلماسی ارتباطی یکجانبه گرای آمریکا بود.

سخنرانی سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت ایران در نخستین روز اجلاس در زمان مناسبی ارائه شد. نکات مطروحه در سخنرانی 6 دقیقه‌ای رئیس جمهور ایران بسیار فنی و با توجه به ترمینولوژی رایج ارتباطات در سطح جهانی تنظیم شده بود. و این محور هم در آن گنجانده شده بود: یافتن سازوکار دموکراتیک و فراگیر برای مدیریت جهانی اینترنت در جهت ایفای نقش موثر برای همه بازیگران از جمله کشورهای در حال توسعه.

اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی - 16 تا 18 نوامبر 2005

دو سال بعد همانطور که گفتم من در تونس هم بودم و اجلاس تونس هم دو سند به نام‌های تعهد تونس و دستور جلسه تونس برای جامعه اطلاعاتی به تصویب رساند.

تعهد تونس40 ماده داشت که همان اعلام اصول و در واقع بینش اجلاس بود، مثل ژنو. اما دستور جلسه تونس برای جامعه اطلاعاتی هم 122 ماده داشت که همان طرح اقدام و در واقع نقشه عملیاتی در راستای تحقق بینش بود. مواد دستور جلسه تونس برای جامعه اطلاعاتی به این شکل تنظیم شده بود:

مواد 3 تا 28 مربوط به  مکانیزم‌های مالی برای مواجهه با چالش‌های ICT  برای توسعه  بود.

مواد 29 تا 82 مربوط به حاکمیت اینترنت بود. (خودتان ببینید که اختصاص بیش از 50 بند به بحث حاکمیت اینترنت یعنی اهمیت فوق العاده آن)

مواد 83 تا 122 مربوط به  اجرا و تعقیب مسائل بود.

دستور جلسه تونس برای جامعه اطلاعاتی یک ضمیمه یازده ماده‌ای هم داشت که به یازده خط عمل جامعه اطلاعاتی معروف شد و هنوز هم دنبال می‌شود: Annex : 11 Action lines (c1 - c11) / possible moderators& facilitators

تشکیل مجمع راهبری (حاکمیت) اینترنت

در واقع همانطور که گفتم این در پایان اجلاس ژنو بود که مقرر شد  یک گروه کاری در یک فرایند باز و فراگیر، مکانیزم مشارکت فعال و همه جانبه دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی را از سوی کشورهای توسعه یافته و رو به توسعه به پیشنهاد اعلامیه اجلاس، زیر نظر کوفی عنان تشکیل دهد و تا سال 2005 (اجلاس تونس) یک تعریف کاری از حاکمیت اینترنت ارائه کند. این کار تا پیش از اجلاس تونس به پایان رسید و تشکیل مجمع راهبری (حاکمیت) اینترنت (Internet Governance Forum - IGF) به یکی از مهم‌ترین نتایج اجلاس جهانی سران درباره جامعه‌ اطلاعاتی تبدیل شد که این بار در تونس خودش را در قالب مواد 29 تا 82 تحت عنوان حاکمیت اینترنت نشان داد و هدف اصلی آن بحث بر سر مسائل مرتبط با حاکمیت اینترنت و ارائه توصیه‌ برای جامعه جهانی در این زمینه بود.

 

 

اجلاس راهبری اینترنت/تغییر نقش آیکان در حاکمیت اینترنت

اجلاس راهبری اینترنت

تعهدات مجمع راهبری اینترنت در پاراگراف 72 دستور جلسه تونس آمده است:

72. ما از دبیرکل سازمان ملل می‌خواهیم: در پایان سال 2006 گردهمایی برای تعیین سیاست‌های حاکمیـت بر اینترنت برپا شود. وظایف این اجلاس به قرار زیر می‌باشد:

الف - بحث بر سر سیاست‌های عمومی مرتبط با عناصر اصلی حاکمیت اینترنت به منظور تداوم، امنیت، ثبات و گسترش اینترنت

ب - تسهیل مباحثه بین سازمان‌هایی که درگیر با سیاست‌های عمومی بین‌المللی در خصوص اینترنت و مباحث مرتبط با آن هستند و همچنین مسائلی که هیچ سازمان خاصی وظیفه انجام آن را بر عهده ندارد.

پ - ارتباط با سازمان‌های دولتی و سایر موسسات در خصوص قلمرو اجرایی‌شان

ت - تسهیل مبادله اطلاعات و استفاده کامل از تخصص علمی، آکادمیک و فنی کشورها

ث - سفارش به تمامی کشورها برای ارائه راهکارها و ابزاری برای شتاب بخشیدن به قابلیت دسترسی و امکان استفاده از اینترنت در کشورهای در حال توسعه

ج - تقویـت به‌کارگیری فعالان در ساز و کار فعلی یا آینده حاکمیت اینترنت به ویژه کسانی که در کشورهای در حال توسعه هستند

چ - تشخیص مباحث جدید و جلب توجه سایر سازمان‌ها و حتی مردم و در صورت لزوم ارائه توصیه‌های لازم

ح - مشارکت در ایجاد ظرفیت برای حاکمیت اینترنت در کشورهای در حال توسعه

خ - ارزیابی و پیشبرد مستمر اصول اجلاس جهانی سران درباره جامعه اطلاعاتی در فرآیند حاکمیـت اینترنت

د - بحث در خصوص منابع حیاتی اینترنت در میان موضوعات مختلف

ذ - کمک به یافتن راه حل‌هایی درباره مسائل ناشی از استفاده درست و نادرست از اینترنت

ر - انتشار فعالیت‌های انجام گرفته

مراحل برگزاری اجلاس‌های  مجمع راهبری اینترنت

اجازه بدهید حالا بگویم بعد از این مصوبه‌ها چه مسائلی رخ داد و در واقع به مراحل برگزاری اجلاس‌های مجمع راهبری اینترنت اشاره کنم. پس از اجلاس 2000 تونس، تا کنون این اجلاس‌ها در زمینه مجمع راهبری اینترنت برگزار شده‌اند:

• اجلاس 2006 یونان

اجلاس یونان، با توجه به پیشنهاد گروه مشورتی مجمع راهبری اینترنت حول چهار محور برگزار شد:

1- گشودگی: آزادی بیان، جریان آزاد اطلاعات، اندیشه‌ها و معرفت‌ها

2- امنیت: ایجاد اعتماد و اطمینان در کاربرد اینترنت از طریق توسعه همکاری‌ها

3- تنوع: پیشبرد چندزبانی گرایی و محتوای محلی

4- دسترسی: اتصال اینترنتی، سیاست‌ها و قیمت‌ها

• اجلاس 2007 برزیل

دومین اجلاس مجمع راهبری اینترنت در نوامبر 2007 در ریودوژانیروی برزیل (12 تا 15 نوامبر) برگزار شد.

• اجلاس 2008 هند

سومین اجلاس مجمع در دسامبر 2008 در حیدرآباد هند (3 تا 6 دسامبر) برگزار ‌شد.

• اجلاس 2009 مصر

چهارمین اجلاس مجمع ماه آینده در نوامبر 2009 در شرم الشیخ مصر (15 تا 18 نوامبر) برگزار ‌می‌شود.

موضع اتحادیه اروپا درقبال حاکمیت اینترنت

اتحادیه اروپا در اجلاس 2003 ژنو با ایران و چند کشور دیگر مثل برزیل و آفریقای جنوبی و چین و کوبا و هند و برزیل و کره شمالی، هم‌موضع بود که شب آخر از این موضع به دلایلی که روشن نشد فاصله گرفت. اما سال‌های بعد به ویژه در دوره کمیسیونری خانم ویویان ردینگ (Viviane Reding) کمیسیونر جامعه اطلاعاتی در اتحادیه اروپا، این اتحادیه مواضع جدی‌تری در قبال آیکان گرفت به طوری‌که خانم ردینگ حتی یکبار به صراحت گفت: لحظه حقیقت، 30 سپتامبر 2009 که قرارداد آیکان و دولت آمریکا به پایان می‌رسد فرا خواهد ‌رسید.

خانم ردینگ در واقع به روندی تاریخی اشاره می‌کرد. همانطور که می‌دانید پس از تأسیس آیکان مقرر شده بود آیکان پس از دو سال شرایط لازم را جهت انتقال کامل امور ذیربط از وزارت بازرگانی آمریکا به بخش خصوصی فراهم آورد، ولی علیرغم موضع دولت بیل کلینتون برای خصوصی سازی آیکان، این انتقال عملی نشد و تفاهم نامه مربوطه چند بار تمدید شد و هربار مجموعه ای از اهداف جدید در جهت پیشبرد آیکان به سمت استقلال، بر آن افزوده شد. آخرین زمان تمدید در سال 2003 بود که تفاهم نامه تا پایان سپتامبر 2006 تمدید شد. جدیدترین قرارداد، یک موافقتنامه 5 ساله بود که شامل مجموعه ای از قراردادهای یک ساله می‌شد و در واقع آخرین توافقنامه مربوط به این امر در 30 سپتامبر 2009 (8 مهر 1388) خاتمه یافت.

ویویان ردینگ همچنین از دولت آمریکا خواست به ارتباط  وزارت بازرگانی با سازمان آیکان خاتمه دهد و به جای آن با یک ترکیب مستقل 12 عضوی از کشورها برای نظارت بر اینترنت موافقت کند. او گفت مطمئن است که باراک اوباما، رییس جمهور آمریکا «جرات، عقل و احترام را در قبال ماهیت جهانی اینترنت به خرج می‌دهد تا راه را برای اینترنتی جدید، متعهد به قوانین، شفاف، دموکراتیک و چندجانبه هموار کند.» او تصریح کرد قابل توجیه نیست که فقط یک کشور بر کارکردهای مهم اینترنت نظارت کند که مورد استفاده صدها میلیون نفر در سراسر جهان قرار می‌گیرد.

و بالاخره اتفاق مهم اخیر: تغییر نقش آیکان در حاکمیت اینترنت

من پیش از این، یکبار در در پنل علمی سمینار «ایران و مسایل جهانی راهبری اینترنت» که در کتابخانه ملی ایران برگزار شد گفته بودم دو نگاه در جامعه‌ اطلاعاتی وجود دارد. در نگاه باریک، موضوعات تکنیکال و زیرساخت‌ها مورد توجه هستند، اما در نگاه ماکرو یا گسترده فضای حاکم بر زیرساخت‌ها از لحاظ آکادمیک، فرهنگی، ملاحظات بین‌المللی و منطقه‌ای، اقتصادی، سیاسی و غیره بررسی می‌شود و همانجا گفتم در قبال موضوع حاکمیت اینترنت هم دو اردوگاه  وجود دارد، اردوگاه اول معتقدند اینترنت هیچ امکان تازه‌ای به وجود نیاورده و باید همان قوانین قبلی مرتبط با حاکمیت با تغییراتی جزیی به آن تسری داده ‌شود. اما اردوگاه‌ دوم یعنی نیوسایبری‌ها معتقدند اینترنت کاملا متفاوت از تلگراف، تلفن، رادیو و غیره است چرا که اساسا حاکمیت‌زدایی کرده و لذا حاکمیت بر آن نیز باید متفاوت باشد و در نتیجه نمی‌تواند در اختیار یک کشور، مثلا آمریکا باشد.

حالا آیکان کمی به نگاه نیوسایبری‌ها نزدیک شده است؛ چرا که آمریکا چندی پیش، یعنی در  روز چهارشنبه 30 سپتامبر (8 مهر) ‌اعلام کرد که به سایر دولت‌ها و بخش خصوصی نقش نظارتی بیشتری در آیکان خواهد داد، یعنی در سازمانی که تصمیماتش بر چگونگی انتقال ترافیک داده‌ها از ای‌میل گرفته تا پست‌های تویتر اثر می‌گذارد. اگر کاربران وب سایت مرکز آموزش همشهری علاقه مند به این بحث هستند می توانند آنرا در وب سایت آیکان تحت عنوان The Affirmation of Commitments دنبال کنند.

در هر صورت، دولت آمریکا در واپسین روزهای سپتامبر 2009 موافقت کرد تا از هیات‌های مشورتی متشکل از نمایندگان دولت‌ها و بخش خصوصی از همه جهان استفاده کند و این هیات‌ها به بازبینی‌ تصمیم‌های آیکان بپردازند تا این تصمیم‌ها به صورت علنی گرفته شوند به صورتی که‌ بیانگر منافع عمومی باشد و باعث تقویت پایداری و ترغیب رقابت میان نام‌های دامنه شوند؛ از جمله اینکه آن‌ها به چه زبانی هستند و قیمت آن‌ها چقدر است و غیره.

راد بکستروم (Rod Beckstrom) رئیس سابق امنیت سایبر آمریکا که در ماه جولای به عنوان مدیر کل آیکان انتخاب شد ‌در این باره گفت:‌ «اینترنت در مسیر طولانی 100 درصد آمریکایی بودن، تا 100 درصد جهانی شدن است.» به هرحال اکنون وزارت تجارت آمریکا تضمین کرده است تنها یک کرسی در این هیات‌ها به خود اختصاص خواهد داد و بقیه کرسی‌ها در هیات‌ها را افراد انتخاب شده بوسیله آیکان و کمیته مشورتی مقامات دولتی آن پر کنند.

هر چند در همین حال اعلام شده است که توصیه‌های این هیات‌ها برای آیکان الزام‌آور نخواهند بود و وزارت تجارت آمریکا نظارت خود را بر دستکاری در پیچ و مهره‌های نام‌های دامنه‌ها بر اساس یک قرارداد جداگانه با آیکان حفظ خواهد کرد که آن قرارداد هم در سال 2011 به پایان می‌رسد.

اما قرارداد جدید هم که نقش وسیع‌تری به آیکان در تعیین دستور‌االعمل‌ها و خط‌ مشی‌ها می‌دهد از روز پنج‌شنبه اول اکتبر 2009 به اجرا در آمد. بر اساس شرایط جدید آیکان همچنین توافق کرد که به صورت یک سازمان غیرانتفاعی که مقر مرکزی آن در آمریکا - مارینا دل ری، کالیفرنیا- است باقی بماند و دفترهایی در سراسر دنیا داشته باشد.

بکستروم که علی القاعده منتظر ادامه  انتقادت از نقش کنونی آیکان است، همچنین گفته که برخی از منتقدان خارجی ممکن است بگویند که اداره اینترنت هنوز حقیقتا جهانی نشده است، اما این توافق نهایتا باعث تقویت بین‌المللی ‌شدن مستمر آیکان می‌شود.

من فکر می‌کنم حالا که آمریکا دیگران را در نظارت بر آیکان سهیم کرده، شاید وزرات تجارت آمریکا بیش از گذشته در این زمینه فعال شود.

اما بد نیست یادآوری کنم که اتحادیه اروپا هم درباره این اتفاق تازه از زبان کمیسیونر خودش یعنی خانم ویویان ردینگ  کمیسیونر جامعه اطلاعاتی در اتحادیه اروپا  اعلام کرد پایان یافتن این دوران را فرصتی برای اصلاح مدیریت اینترنت می‌داند و اکنون که دولت‌های دیگر دست بازتری در آیکان دارند باید از امتیاز این فرصیت استفاده کنند.

در ضمن بد نیست بدانید که آیکان همچنین در شرف اجازه دادن به این امر است که کل‌ آدرس‌های اینترنتی برای اولین بار بتوانند به زبان‌های دیگر به غیر از زبان انگلیسی باشند، به این ترتیب آنلاین‌ شدن برای افرادی که اکنون مجبورند برای رسیدن به وب‌سایت‌هایی که به زبان خودشان هستند انگلیسی تایپ کنند،‌ ساده‌تر خواهد شد.

فناوری های نو - سلسله گفتارهایی از یونس شکرخواه