آغاز ماه ربیع الاول و بشارت آن بعد از محرم و صفر که ماه مصیبت آل الله است همیشه مورد توجه بوده است اما شب اول ماه ربیع مصادف با واقعة بس بزرگ و تاثیر گذار در تاریخ اسلام است. شبی که امیرالمومنین علی (ع) شهادت‌طلبانه در بستر پیامبر اکرم قرار گرفت و زمینه هجرت پیامبر محقق گردید. شب لیله المبیت شبی است که باید در حد و منزلت آن بدان پرداخت و مهمترین درس آن ترویج فرهنگ شهادت طلبی است که امید است روز نخست ماه ربیع الاول به عنوان روز شهادت طلبی همیشه در یاد و خاطره ها بزرگ داشته شود. در این مختصر به مناسبت این اقدام شهادت طلبانة حضرت امیر به موضوع فرهنگ شهادت خواهیم پرداخت.
یکی از مفاهیم بسیار اساسی و ارزشمند در جهان‌بینی اسلامی مفهوم «شهادت» است. شهادت در فرهنگ اسلامی دارای دو معنای متفاوت است. معنای خاص شهادت همان کشته شدن در راه خدا در میدان جهاد است اما معنای وسیع شهادت که در روایات فراوانی به آن اشاره شده است، این است که انسان در مسیر انجام وظیفة الهی کشته شود یا بمیرد . هر کس در حین انجام چنین وظیفه ای از دنیا برود، شهید محسوب میشود و در حکم شهید، خدا از فضل و رحمت خویش، اجر و منزلت شهیدان را به آنان مرحمت میکند.
شهادت در واقع پایان بخشیدن به حیات طبیعی و مادی برای دفاع از ارزش های والای انسانی و حرکت به سوی مقام بلند شهودی است. شهادت عالی ترین مقام و بالاترین کرامتی است که نصیب بندگان خالص و خاص خدا می شود و در یک کلام شهادت بُرنده ترین سلاح برای احیاء شرف و کیان امت اسلامی بوده و در اعتلای کلمة توحید و پیشبرد مکتب اسلام در طول تاریخ اثر گذار بوده است. شهادت نه تنها برای کسانی که توفیق آن را می‌یابند، رستگاری بزرگی محسوب میشود بلکه در بُعد اجتماعی نیز باعث حفظ و بقای موجودیت نظام اسلامی و ارزش های دینی میشود. با گسترش فرهنگ شهادت و روحیه شهادت طلبی در جامعه و ترویج آن در بین عامه مردم خصوصاً نسل جوان می‌توان به نتایج بزرگی در تثبیت و تقویت پایه های دینی و مبانی اعتقادی و اسلامی رسید.
اسلام دارای توان بسیاری در بسیج مؤمنان است و تأکید بر جنبه های معنوی، ترک لذت های جسمی و دنیایی در راه رسیدن به هدف های والاتر و وعده بهشت و رضوان الهی، قدرت نیرومندی برای ثبات ایمان و دفاع از اسلام، به انسان مسلمان می دهد. و امتی که دارای روحیه شهادت طلبی نباشد، دچار تقصیر یا کاستی در آگاهی و تعهد و پایبندی به تکالیف خویش خواهد شد و یا به تعبیر دیگر فرهنگ شهادت طلبی منجر به یک نگاه حداکثری به دین خواهد شد که این نگاه با نگاه کوچک و خُرد انسان های کوته بین در تضاد است و برگه برندة فرهنگ تشیع در طول تاریخ نیز همین تفکر بوده است.
مقام معظم رهبری در بیانات خود به این نکته تاکید داشتند که «خرمشهر با سلاح و تجهیزات پیشرفته نظامى فتح نشد بلکه توکل بر خدا، شجاعت، شهادت طلبى و فداکارى رزمندگان و مردم ایران، موجب آزادسازى خرمشهر گردید و امروز نیز تنها راه مقابله با تهدیدها تقویت این عوامل پایدارى است.»[1] و شهادت آخرین نقطة اوج و کمال انسانی است که برای انسان قابل تصور است. شاید مرحله ای از تکامل وجود نداشته باشد که انسان با رسیدن به آن به رستگاری و سعادت جاوید خود یقین پیدا کند به جزء مرحلة شهادت در راه خدا که سعادت ابدی انسان در این مرحله به طور قطع تضمین شده است و داشتن روحیه شهادت طلبی نیز انسان را به این نعمت عظیم رهسپار میسازد چرا که پیامبر رحمت فرمودند:
مَن طَلَبَ الشَّهاده‌ی صادِقاً اُعطِیَهَا ولَو لَم تُصِبهُ[2]
هر که براستی خواهان شهادت باشد، (ثواب آن) به او داده میشود، هر چند به شهادت نرسد.
اما اگر بخواهیم فرهنگ شهادت را تعریف کنیم باید گفت «فرهنگ شهادت عبارت است از تمامی آثار باقیمانده از شهدا درباره شهید و شهادت اعم از آثار غیر مادی مثل باورها، انگیزه ها، اعتقادات، اهداف، خلقیّات، رفتارها، آگاهی‌ها، آداب و اعمالی که موجب وصول انسان به عالی ترین و والاترین درجه‌ی کمالیعنی انتخاب آگاهانه مرگ در راه خدا میگردد و نیز آثار مادی ... »[3]
اما فرهنگ شهادت‌طلبی دارای آثار و کارکردهای متفاوتی در زمینه های فردی، اجتماعی، تربیتی، فرهنگی، عقیدتی و ... است که با توجه به زمان و مکان و مناسبت‌ها، مختلف می‌باشد. ولی هیچگاه محدود و منحصر به زمان و مکان خاص و دوران ویژه نیست. یا به عبارت دیگر پدیده ای فرازمانی است به این معنا که این فرهنگ منحصر به زمان جنگ و جهاد نیست، بلکه در هر زمان و دوره کارکرد و آثار مخصوص به خود را دارد. همچنان که در زمان به ظاهر صلح و ثبات نیز دارای تاثیرات و کارکردهای ویژه خود می‌باشد.
اینک به برخی از کارکردهای فرهنگ شهادت‌طلبی به صورت گذرا اشاره میشود:[4]
- فدا کردن جان برای حفظ ارزش‌ها
در جامعه‌ی که پایبندی به ارزش‌ها به عنوان یک اصل و هدف مورد توجه آحاد یک ملت است، در صورت به خطر افتادن این ارزش‌ها مردم حاضرند عزیزترین سرمایة خود یعنی جان خویش را در راه حفظ ارزش‌ها با توسل به سلاح شهادت فدا کنند. در چنین جامعه‌ای که فرهنگ شهادت و روحیة شهادت طلبی حکمفرما باشد، افراد حاضرند جان خویش را در طبق اخلاص گذاشته و آن را در برایر مهمترین و مقدّس‌ترین هدف که حفظ ارزش‌ها است، تقدیم کنند و به تعبیر قرآن به معامله‌ای پر سود برسند.
إِنَّ اللّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا فِی التَّوْرَاةِ وَالإِنجِیلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللّهِ فَاسْتَبْشِرُواْ بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بَایَعْتُم بِهِ وَذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ[5]
در حقیقت خدا از مؤمنان جان و مالشان را به [بهاى] اینکه بهشت براى آنان باشد خریده است همان کسانى که در راه خدا مىجنگند و مىکشند و کشته مىشوند [این] به عنوان وعده حقى در تورات و انجیل و قرآن بر عهده اوست و چه کسى از خدا به عهد خویش وفادارتر است پس به این معاملهاى که با او کردهاید شادمان باشید و این همان کامیابى بزرگ است
- عزّت بخشیدن به افراد جامعه و زیر ذلّت نرفتن
شهادت تامین کنندة عزّت برای یک ملت می‌باشد و باعث میگردد که مردم در مقابل تعرّض دشمنان و بیگانگان از خود استقامت و ایستادگی نشان دهند و با اقتدا به مولای خود حضرت امام حسین(ع) و با شعار هیهات منّا الذلّه نگذارند با تسلط و غلبه دشمنان عزّت نفس آنان از بین برود. منطق شهید در روابط و مناسبات اجتماعی زیر بار ذلّت نرفتن و حفظ عزّت نفس است و تقویت این روحیه در شهروندان سبب میشود تا روابط حاکم بر آن جامعه مبتنی بر حفظ عزّت نفس و مناعت طبع باشد. حضرت رسول می فرماید:
فَمَنْ تَرَکَ الْجِهَادَ أَلْبَسَهُ اللَّهُ ذُلًّا فِی نَفْسِهِ وَ فَقْراً فِی مَعِیشَتِهِ وَ مَحْقاً فِی دِینِهِ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَعَزَّ أُمَّتِی بِسَنَابِکِ خَیْلِهَا وَ مَرَاکِزِ رِمَاحِه[6]
آن کس که جهاد را فرو گذارد، خدا بر اندام او لباس فقر می‌پوشاند و فقر و احتیاج در زندگى‌اش پدید آید و باعث از بین رفتن دینش مىشود. خداى متعال امت مرا به وسیله‌ی سم اسبانی که به میدان جهاد می‌برند و به وسیله‌ی پیکان ها و نیزه ها عزت می‌بخشد.
- ایجاد روحیه ظلم‌ستیزی و عدالت‌طلبی در جامعه
تا زمانی که فرهنگ شهادت در جامعه حکمفرما است، روحیه ظلم ستیزی و عدالت طلبی در آن جامعه گسترش و تقویت میشود و مردم هیچگاه حاضر نمیشوند زیر بار ظلم و ستم حاکمان زر و زور و تزویر روند و تا پای جان در برابر ظلم و ستم ایستادگی کرده و به دنبال ایجاد عدالت و قسط در جامعه خواهند بود.
- ترویج فرهنگ ایثار و از خود گذشتگی
شهادت عالی ترین درجه ایثار و از خود‌گذشتگی است و شهید بزرگترین حق را بر جامعه دارد. زیرا با ایثار خون خود جامعه را اصلاح و به سمت سعادت سوق داده و با خون خود زمینه ساز نابودی ظلم و ستم شده است و با خون خود ضامن عدالت اجتماعی است. ایثارگری در عرصه های مختلف زندگی مردم می‌تواند تحول آفرین باشد و در سالم سازی روابط فرهنگی و اجتماعی شهروندان تاثیر عمیق بر جا گذارد.
- عامل استقلال و حفظ تمامیّت ارضی کشور در مقابل بیگانکان
استقلال یک کشور بستگی به عکس العمل مردم در مقابل بیگانگان دارد و این امر میسر نیست مگر اینکه در آن جامعه روحیه شهادت طلبی در میان افراد جامعه وجود داشته باشد و مردم مشتاقانه از شهادت استقبال کنند و آن را فوزی عظیم بدانند در غیر اینصورت آن جامعه به خطر خواهد افتاد.
- خدا محوری در مقابل خود محوری
شهادت به معنای ترجیح نظر خداوند بر نظر و میل شخصی است و شهید کسی است جان عزیز خویش را به خاطر رضای الهی و در راه او فدا میکند. گسترش این روحیه در جامعه به این معنا است نا هر کسی در انجام تکالیف فردی و اجتماعی خود، خدا را در نظر بگیرد و فقط برای جلب رضایت او کار کند و به تبع در چنین جامعه‌ای میزان تنش‌ها کاهش خواهد یافت. در جامعه‌ای با این فرهنگ تملّق، دروغ، نفاق و ریا جایی ندارد چرا که افراد آن جامعه برای رضایت افراد تن به کاری نخواهند داد.
- توجه به آخرت و بی اعتنایی به دنیا
بزرگترین وسیلة دشمنان در تهاجم فرهنگی، پر رنگ کردن دنیا در نظر انسان است و در مقابل شهادت یعنی به اعتنایی به دنیا و لذّات آن و توجه به نعمت‌های پایدار آخرت است. شهید و شهادت طلب در دو راهی دنیا و آخرت، آخرت را بر می گزیند و مصداق تعبیر حضرت امیر خواهد شد.
کونوا من ابناء الاخره و لاتکونوا من ابناء الدنیا[7]
- سازش ناپذیری در مقابل دشمنان خدا
دفاع مردم از حقوق خود و دیگران به نحو شایسته و توجه به منافع جامعه در برابر زورگویان از نتایج اشاعه فرهنگ شهادت‌طلبی است. وقتی مناسبات مردم بر پایة سازش ناپذیری با باطل استوار بود،حق و عدالت تنظیم کنندة روابط خواهد شد و کسی توان حرکت در خلاف مسیر جامعه را نخواهد داشت.
- پیروی و اطاعت از ولی تا پای جان
شهیدان افتخار تبعیت و پیروی از امام و مولای خود را تا پای جان به خود اختصاص داده اند و این درس را به خوبی می توان از اصحاب اباعبدالله فرا گرفت که چگونه در شب عاشورا با شهادت طلبی بی نظیر خود در رکاب مولای خود ماندند و پشتیبانی از ولی رمز تحقق امنیت و آرامش است و به فرمودة معمار کبیر انقلاب پشتیبان ولایت فقیه باشد تا به مملکت شما آسیبی نرسد.
- حرکت در مسیر کمال
شهادت رستگاری و کمال مطلق است و این مسیر در کلام حضرات معصومین بزرگترین ستایش ها را نصیب مقام شهید نموده است تا حدی که شهادت مهمترین اعمال و بالاترین مرحله تکامل انسان معرفی میشود و حضرت امیر اینگونه بیان می فرماید.
اِنَّ الجهاد بابٌ مِن ابوابِ الجَنَّه فَتَحَهُ الله لِخاصَّه اَولیائِه[8]
جهاد ، دری از درهای بهشت است که خداوند آن را برای اولیاء خاص خویش گشوده است.
- صبر و استقامت در برابر مشکلات برای نیل به اهداف عالیه
یکی از نشانه های مومن به فرموده امام سجاد(ع) الصَّبْرُ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ[9] است و بی صبری و عدم تحمل باعث بروز بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی میگردد. یکی از بزرگترین آثاری که از این فرهنگ نصیب جامعه میشود تحمل بزرگترین رنج‌ها و مصیبت ها در راه خدا است و همة این استقامت ها برای احیاء دین خدا در جامعه است.
- اصلاح و سازندگی جامعه
اصلاح جامعه نیازمند خون شهید و ایجاد جامعه ایده‌آل انسانی محتاج ایثار شهیدان است تا با جهاد در راه خدا آن چه را مخّل آزادی بشر و تهدید کنندة جامعه است را از میان بردارند. امام علی (ع) نیز در حدیثی اصلاح دین و دینا را جزء در سایه‌ی جهاد امکان پذیر نمی دانند. در واقع جامعه ای که فاقد روحیه شهادت طلبی باشد مردم آن با نگاه حداقلی زندگی خواهند کرد و این جامعه هیچگاه رنگ تحقق آرمان‌ها را نخواهد دید.
- ایجاد هویت و هدف مشترک در یک جامعه
روحیه جهاد در راه خدا و شهادت طلبی هویّت و هئف مشترکی را برای افراد ایجاد میکند. به طور کلی هویت معطوف به پاسخ دو سوال اساسی است:
من که هستم؟ - هویت فردی
ما که هستیم؟ - هویت جمعی
این دو سوال در واقع دو رویکرد به بحث هویت از منظر روانشناختی و از منظر اجتماعی است و عناصر هویتی، مجموعه‌ای از گرایش‌ها و نگرش‌های مثبت نسبت به عوامل و عناصر و الگوهای هویت‌بخش و یکپارچه‌کننده در سطح یک جامعه است. نگاه شهادت طلبانه و حرکت در مسیر رضای خدا پاسخ دهنده به هر دو سطح است و جامعه را از بحران هویتی نجات میدهد.
چرا که اگر نتوان برای هستی یک پدیده، محدوده هویتی تعیین کرد، باید از بحران هویت صحبت به میان آورد و هرگاه شناسایی «غیر»، به دلیل عدم صراحت مؤلفه‌های هویتی «خود»، امکان‌پذیر نباشد، در این صورت هستی دچار بی‌هویتی یا بحران هویت میشود و این نه تنها ناشی از توان ((فرهنگ غیر)) نبوده است بلکه به دلیل بحران هویتی است. که نگاه فردی و اجتماعی واحد در این فرهنگ راه مقابله با این پدیده است.
هر که از جان بگذرد جانش دهند چون که جان در باخت جانانش دهند
هر که در سجن ریاضت سر کند یوسف اسا مصر عرفانش دهند
هر که نفس بت صفت را بشکند در دل اتش گلستانش دهند
هر که گردد مبتلای درد هجر از شراب وصل جانانش دهند
در پایان به این نکته اشاره میگردد که تفکر شهادت طلبی یکی از راهبردهای کلان فرهنگ تشیع بوده که دشمنان با درک اهمیت آن در مقابله با آن به طرق مختلف برخواسته اند و جهاد در این عرصه امروز از هر زمانی بیشتر احساس میشود و چرا که پیامبر در باب اهمیت جهاد فرمودند: « کسی که جهاد نکرده یا آرزوی جهاد نداشته باشد و بمیرد، به نوعی از نفاق مرده است. »
[1] بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اعضای ستاد برگزاری مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی(ره) با رهبر انقلاب 3/3/1382
[2] کنز العمال، ج4، ص 419
[3] مجتبی نوروزی، کتاب فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، ص 46
[4] مجتبی نوروزی، کتاب فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، ص 47
[5] سوره توبه – آیه 111
[6] أمالی الصدوق - ص577
[7] نهج البلاغه / کلمات قصار
[8] نهج ابلاغه – خطبه 270
[9] بحار الانوار ج64 ص293
